Θέμα αρμονίας πανελληνίων εξετάσεων 2019
Τα τελευταία χρόνια τα θέματα αρμονίας πανελληνίων εξετάσεων γράφονται σύμφωνα με ένα αρκετά τυποποιημένο σχήμα. Χαρακτηριστικά του σχήματος αυτού είναι η σαφής τμηματοποίηση, με εμφάνιση πτώσεων στα τέλη των μουσικών φράσεων, και η τήρηση ενός λίγο πολύ σταθερού σχήματος, που περιέχει τα εξής στοιχεία:
- Εισαγωγική φράση με τέλεια πτώση στην αρχική τονικότητα
- Αρμονική αλυσίδα
- Διατονική μετατροπία (συνήθως μέσω ναπολιτάνικης συγχορδίας), που καταλήγει σε τέλεια πτώση στη νέα τονικότητα
- Εναρμόνια αλλαγή
- Επιστροφή στην αρχική τονικότητα. Στο φετινό θέμα η επιστροφή γινόταν μέσω της τονικότητας της ελάσσονας υποδεσπόζουσας (c:i=G:iv)
- Επανεμφάνιση της αρχής του θέματος. Ολοκλήρωση του θέματος με τέλεια πτώση, συνήθως με τις συγχορδίες: Ν6-[Ι64]-V-I
Το θέμα αρμονίας έτους 2019 είναι αρκετά εκτεταμένο αλλά βατό. Μοτιβικά θυμίζει το θέμα του 2011 (και τα δύο θέματα είναι σε μέτρο 6/8). Η αλυσίδα είναι παρόμοια με την αλυσίδα του θέματος του 2014 (ανιόν μελωδικό πήδημα 5ο που υπονοεί συγχορδία V7 και στη συνέχεια λύση στην τονική), με την διαφορά ότι εδώ οι επαναλήψεις του προτύπου γίνονται σε διάστημα κατιούσας 2ης – ενώ στο θέμα 2014 οι επαναλήψεις γίνονται σε διάστημα ανιούσας 2ης Μ. Η πτώση στο μ. 12 μοιάζει πολύ με την πτώση που γίνεται στο μ. 10 του θέματος 2007: Μία γερμανική συγχορδία (ή V/V) κάτω από το φθόγγο της μελωδίας C♯ καταλήγει σε πτωτικό 64 , που κάνει αρπισμό προς τα κάτω (μελωδικές βαθμίδες: 5-3-1) και στη συνέχεια λύνεται στην Vη με καθυστέρηση 4-3. Η τελική πτώση γίνεται μέσω της ναπολιτάνικης συγχορδίας, όπως γίνεται επίσης στα πρόσφατα θέματα των ετών 2015, 2017 & 2018. Οι συνεχείς αρπισμοί κάνουν εμφανείς τις συγχορδίες και τις τονικότητες στις οποίες κινείται το θέμα, ωστόσο σε κάποια σημεία δυσχεραίνουν την κίνηση των φωνών.
Το θέμα αποτελείται από τέσσερις ασύμμετρες φράσεις (4+5+5+3), που διαρθώνονται ως εξής:
| Μ. 1-4 | Τονικός χώρος σολ μείζονας. Παρενθετικές δεσπόζουσες στο μ. 2 και μη αυθεντική τέλεια πτώση στη σολ στο μ. 4 |
| Μ. 5-9 | Αλυσίδα με 3 κρίκους. Κατάληξη στην τονικότητα λα μείζονα, η τονική συγχορδία της οποίας θεωρείται ως Ν της σολ♯ ελάσσονας. Τέλεια πτώση στην σολ♯ ελάσσονα στα μ. 8-9. Μ. 9: Εναρμόνια αλλαγή της 1ης βαθμίδας της σολ δίεση ελάσσονας (φθόγγοι: G♯ – A♭). Μετατροπία προς την τονικότητα ντο ελάσσονα ή προς την σχετική της τονικότητα μι♭ μείζονα |
| Μ. 10-14 | Τονικός χώρος ντο ελάσσονας. Επιστροφή στην ομώνυμη της αρχικής τονικότητα (δηλ. στη σολ ελάσσονα) μέσω V/V ή μέσω συγχορδίας +6ης στον φθόγγο C♯ της μελωδίας (μ. 12, 6ος χρόνος) και τέλεια πτώση στη σολ μείζονα στα μ. 13-14. Επαναφορά της αρχής του θέματος στο β΄ μισό του μ. 14 |
| Μ. 15-17 | Τέλεια πτώση στην αρχική τονικότητα με διαδοχή συγχορδιών: I-Ν6-Ι64-V-I |
| Μ. 17 άρση-18 | Coda: πλάγια πτώση πάνω στον κρατημένο φθόγγο της τονικής |
Παρατίθεται η λύση του θέματος:
Παρατηρήσεις στη λύση:
- Η λύση είναι αρκετά πυκνή. Δόθηκε βαρύτητα στη δημιουργία μιμητικών σχέσεων μεταξύ των φωνών, που γίνονται πάνω σε μοτίβα που υπάρχουν στη δοσμένη φωνή.
- Το μ. 9 εναρμονίζεται με μικτή εναρμόνια μετατροπία που καταλήγει στην diminuita συγχορδία της τονικότητας ντο ελάσσονας. Η εναρμόνιση αυτή ακούγεται ομαλά, καθώς υπάρχει ηχητική συνάφεια με την τονικότητα σολ♯: η diminuita της ντο είναι ηχητικά όμοια με την diminuita της δεσποζούσης της σολ♯ (viio7/ V g♯: C
-E♯-G♯-B ≈ viio7c: B-D-F-A♭).
Η μετατροπία θα μπορούσε επίσης να γίνει προς την τονικότητα μι♭ μείζονα με εναρμόνια αλλαγή της συγχορδίας σολ♯ ελάσσονας σε λα♭ ελάσσονα, η οποία λειτουργεί ως (ελάσσονα) υποδεσπόζουσα της τονικότητας μι♭ μείζονας, και να ακολουθήσει ατελής πτώση (V7 – I3) στην μι♭ μείζονα. Η λύση αυτή δίνεται στο παρακάτω απόσπασμα. Η σχέση g♯:i≈E♭:iv υποδεικνύεται βάζοντας εντός παρένθεσης τους φθόγγους της εναρμόνιας αλλαγής.
Εναρμόνιση μ. 9-10: Τρόποι αποφυγής των “5ων Scarlatti” στη σύνδεση viio7 – i (σε απάντηση του παρακάτω σχολίου):
Συγχαρητήρια για τη σελίδα σας. Επισημαίνω το πρόβλημα της λύσης της ελαττωμένης συγχορδίας Bdim7 > Cminor, στα μέτρα 9-10. Τυπικά είναι εντάξει, αλλά δεν ακούγεται όμορφα η διαδοχή ελαττωμένης πέμπτης προς καθαρή πέμπτη στις φωνές σοπράνου& τενόρου. Η κλασική εκδοχή είναι η τρίτη και η ελαττωμένη πέμπτη της dim7 να οδηγούνται με καθυστέρηση στην διπλασιασμένη τρίτη της monor.
Πραγματικά, στα περισσότερα βιβλία αρμονίας οι 5ες αυτές δεν είναι αποδεκτές σε καμία κατάσταση γραφής της ντιμινουίτας ή “επιτρέπονται” μόνο στη β΄ αναστροφή της συγχορδίας (σύνδεση viio4/3 – i6) και σε εσωτερικές φωνές. Π.χ.: Th. Dubois, «Traité d’ Harmonie», σ. 98· Γ. Διαμαντής, «Αρμονία», σ. 136.
Ωστόσο, οι συνθέτες τις έκαναν στην πράξη (αν και μάλλον σπάνια) στη σύνδεση viio7 – i. Εννοείται μόνο στον ελάσσονα, όπου η 1η 5η είναι ελαττωμένη· στον μείζονα ο διπλασιασμός της 3ης είναι “μονόδρομος”. Βλ. Kostka, «Tonal Harmony» παράδειγμα 14-11c, σ. 223, όπου η κίνηση αναφέρεται ως «δεκτή» (acceptable)· στο ίδιο, παράδειγμα 14-12, σ. 224, όπου παρατίθεται απόσπασμα από την πασακάλια του Bach με την λύση της 5ελ. σε 5κ. Βλ. Piston, «Harmony», παρ. 20-9, σ. 312, όπου η λύση σε 5κ. καταγράφεται ως δυνατότητα «λιγότερο συνήθης» (less usual). Τσούγκρα, «Σημειώσεις ΑΡΜΟΝΙΑΣ II», ΤΜΣ, ΑΠΘ, όπου οι 5ες αυτές αναφέρονται ως “5ες του Scarlatti” – όπως τις γνωρίζω κι εγώ.
Είναι πραγματικά ενδιαφέρουσα η αντιπαραβολή των όσων αναφέρουν τα βιβλία αρμονίας. Σταματάω εδώ.
Γενικά, η ντιμινουίτα σχηματίζει δύο αρμονικά διαστήματα 5ο. Το αρμονικό διάστημα 5ο λύνεται ορθά σε 3η, με συγκλίνουσα βηματική κίνηση των φωνών που το σχηματίζουν. Με την κίνηση φωνών που υπάρχει στο θέμα, λύνεται μόνο η μία από τις δύο 5ο. Η θέση βέβαια της ντιμινουίτας στο θέμα είναι κλειστή. Η “εξαφάνιση” του τενόρου σε μια ταυτοφωνία με την άλτο δεν θα πρόσφερε κάτι παραπάνω στη λύση των διαστημάτων. Παραμένει λοιπόν η “ενοχλητική” 5κ. (Aldwell, «Harmony & Voice Leading», κεφ. 22.4, σ. 379). Στη θέση αυτή ωστόσο, μου φαίνεται πιο “γεμάτη” η τονική με δύο βάσεις κι επιπλέον ότι ακουστικά το «βάρος» πέφτει πιο πολύ στην διαφωνία της καθυστέρησης (μ. 10, φθόγγοι F-E♭ στη φωνή της alto).
Καθώς όμως η λύση απευθύνεται σε μαθητές, θα αναφέρω και τις πιο “τυπικές” λύσεις αυτού του σημείου (μ. 9-10):
α) Με διπλασιασμό της 3ης της τονικής, όπως ορθά αναφέρετε στο σχόλιό σας
β) Με πήδημα του φθόγγου D του τενόρου στο φθόγγο G και διπλασιασμό με ευθεία κίνηση της λύσης της 7ης (που είναι η 5η της τονικής)
γ) Με διπλή καθυστέρηση και της βάσης και της 3ης της τονικής. Η 5κ. που υπάρχει στην αρχική λύση του θέματος εδώ σχηματίζεται πάλι, αλλά με καθυστέρηση στη φωνή του τενόρου, που αμβλύνει το άκουσμά της. (βλ. Kostka, ό.π., σ. 223 & παρ. 14-12, σ. 224).
Ευχαριστώ για τη γόνιμη επικοινωνία κι αλληλεπίδραση – που είναι άλλωστε και η ουσία της ανάρτησης.